Trong nền thơ ca Việt Nam, Nguyễn Phi Khanh là một nhà thơ vang danh và được nhiều người ngưỡng mộ. Không chỉ là một nhà thơ kiệt xuất mà ông còn là cha của vị anh hùng Nguyễn Trãi được mọi người kính nể. Ông là một người giàu lòng yêu nước được thể hiện rõ nhất trong các trang thơ của mình.
Mộ thu, tịch thượng dụng Nghiêm Thương lương vận 暮秋，席上用嚴滄浪韻
歲晚天寒客易悲，
騷人何必怨江蘺。
西風籬落菊殘後，
夜雨湖山雁斷時。
老景逼人侵亹亹，
秋光戀我去遲遲。
薇垣清夢頭將白，
正恐蓴鱸每負期。
Mộ thu, tịch thượng dụng Nghiêm Thương lương vận
Tuế vãn thiên hàn khách dị bi,
Tao nhân hà tất oán giang ly.
Tây phong ly lạc cúc tàn hậu,
Dạ vũ hồ sơn nhạn đoạn thì.
Lão cảnh bức nhân xâm vỉ vỉ,
Thu quang luyến ngã khứ trì trì.
Vi viên thanh mộng đầu tương bạch,
Chính khủng thuần lư mỗi phụ kỳ.
Dịch nghĩa
Năm tàn trời rét, lòng khách dễ sinh sầu thương,
Nhà thơ hà tất phải oán trách cỏ Giang ly.
Sau khi hoa cúc tàn bên bờ giậu trước làn gió tây,
Là lúc bóng nhạn mất hút nơi khoảng núi hồ trong cảnh mưa đêm.
Cảnh già bức bách người, cứ lấn tới xồng xộc,
Ánh thu luyến tiếc ta, trôi đi chầm chậm.
Xong giấc mộng ở chốn Vi viên thì đầu sắp bạc,
Chính là lúc do lỡ hẹn “rau thuần cá vược”.
Ngẫu tác 偶作
自詫平生履素絲，
文章無分敢論時。
展禽焉往非三黜，
章子誰云惰四肢。
老即田園真事業，
心無暮夜愧妻兒。
乾坤形著皆吾道，
飛躍高深可遂宜。
Ngẫu tác
Tự sá bình sinh lý tố ti,
Văn chương vô phận cảm luân thì.
Triển Cầm yên vãng phi tam truất,
Chương Tử thuỳ vân noạ tứ chi.
Lão tức điền viên chân sự nghiệp,
Tâm vô mộ dạ quý thê nhi.
Càn khôn hình trước giai ngô đạo,
Phi dược cao thâm khả toại nghi.
Dịch nghĩa
Bình sinh tự hào đi trên tơ trắng,
Không có duyên phận với văn chương, đâu dám bàn việc đời.
Triển Cầm đi đâu mà chẳng ba lần bãi truất,
Ai bảo rằng Chương Tử nhác biếng chân tay.
Tuổi già về ruộng vườn, mới đúng là sự nghiệp thật,
Đêm hôm khuya khoắt, trong lòng không thẹn với vợ con.
Vật hữu tình trong trời đất, đều do đạo ta biểu hiện,
Chim bay trên trời cao, cá nhảy dưới vực sâu đều có thể thoả thích.
Nguyên nhật thướng Băng Hồ tướng công 元日上冰壺相公
槐庭元日拜生辰，
客子光陰幾度新。
東閣重遊春世界，
南枝偏露雪精神。
天遺一老扶昌運，
帝眷三朝倚舊臣。
祝頌豈私門下士，
拳拳只為愛斯民。
Nguyên nhật thướng Băng Hồ tướng công
Hoè đình nguyên nhật bái sinh thần,
Khách tử quang âm kỷ độ tân.
Đông các trùng du xuân thế giới,
Nam chi thiên lộ tuyết tinh thần.
Thiên di nhất lão phù xương vận,
Đế quyến tam triều ỷ cựu thần.
Chúc tụng khởi tư môn hạ sĩ,
Quyền quyền chỉ vị ái tư dân.
Dịch nghĩa
Ngày nguyên đán chúc mừng sinh nhật trước sân hoè,
Chàng khách đã trải qua mấy lần năm mới.
Nay gác đông lại được vào chơi trong thế giới xuân,
Cành nam riêng biểu lộ một tinh thần băng tuyết.
Trời dành một vị quốc lão để phò vận thịnh,
Vua yêu vị cựu thần được ba triều nương tựa.
Chúc tụng đây hà phải vì tình riêng của kẻ sĩ dưới trướng,
Mà chỉ vì tấm lòng thắm thiết yêu thương dân.
Phụng canh Băng Hồ tướng công ký tặng Đỗ Trung Cao vận 奉賡冰壼相公寄贈杜中高韻
城中幾度鬬炎涼，
漫送悠悠歲月長。
散質豈堪便世用，
嬌心羞把妒時粧。
寒松晚菊淵明徑，
獨樹孤村子美堂。
賢相儻憐門下士，
肯容群作白頭郎。
Phụng canh Băng Hồ tướng công ký tặng Đỗ Trung Cao vận
Thành trung kỷ độ đấu viêm lương,
Mạn tống du du tuế nguyệt trường.
Tán chất khởi kham tiên thế dụng,
Kiều tâm tu bả đố thời trang.
Hàn tùng vãn cúc Uyên Minh kính,
Độc thụ cô thôn Tử Mỹ đường.
Hiền tướng thảng lân môn hạ sĩ,
Khẳng dung quần tác bạch đầu lang.
Dịch nghĩa
Mấy độ nơi kinh kỳ ganh đua thói đời ấm lạnh,
Hững hờ đưa qua năm dài tháng rộng.
Tính chất nhàn tản, làm sao nhanh nhẩu hầu hạ thế gian được?
E lệ thẹn thùng, không dám điểm trang lộng lẫy.
Tùng già cúc muộn, vườn cũ Uyên Minh,
Xóm lẽ cây đơn, căn nhà Tử Mỹ.
Bậc hiền tướng có lòng thương yêu kẻ sĩ dưới trướng,
Thì xin cứ để cho làm quan lang bạc đầu.
Phụng chiếu Trường An đạo trung tác 奉詔長安道中作
武林一帶碧迢迢，
王事寧辭跋涉遙。
山館宿晴煙樹合，
郡庭薄暖雪花消。
武夫感泣觀唐詔，
父老扶藜聽漢朝。
自愧微勞何補報，
願揚皇化憺天驕。
Phụng chiếu Trường An đạo trung tác
Vũ Lâm nhất đới bích thiều thiều,
Vương sự ninh từ bạt thiệp diêu (dao).
Sơn quán túc tình yên thụ hợp,
Quận đình bạc noãn tuyết hoa tiêu.
Vũ phu cảm khấp quan Đường chiếu,
Phụ lão phù lê thính Hán triều,
Tự quí vi lao hà bổ báo,
Nguyện dương hoàng háo đảm thiên kiêu.
Dịch nghĩa
Vũ Lâm một dải, màu biếc dằng dặc,
Việc vua, đâu dám từ chối lặn lội xa xôi.
Quán trên núi sớm tạnh mưa, khói đọng lùm cây,
Sân nơi quân ấm áp, hoa tan giọt tuyết.
Kẻ vũ phu came động khóc, khi xem chiếu chỉ vua Đường,
Các phụ lão chống gậy lê ra nghe chính lệnh triều Hán
Tự thẹn chút đỉnh khó nhọc này, nào đã báo đáp được gì,
Nguyện nêu đức hoá của nhà vua, trấn áp giặc trời.
Quan vi kỳ 觀圍棋
閒窗敵手偶相逢，
此樂堪殊鬥橘中。
初訝曉星光錯落，
忽聞晴雹碎玲瓏。
縱橫暗合周天數，
勝負交爭略地功。
萬事如棋須說著，
古今局面苦難同。
Quan vi kỳ
Nhàn song địch thủ ngẫu tương phùng,
Thử lạc kham thù đấu quất trung.
Sư nhạ hiểu tinh quang thác lạc,
Hốt văn tình bạo toái linh lung.
Tung hoành ám hợp chu thiên số,
Thắng phụ giao tranh lược địa công.
Vạn sự như kỳ tu thuyết trước,
Cổ kim cục diện khổ nan đồng.
Dịch nghĩa
Dưới cửa sổ thanh nhàn, địch thủ ngẫu nhiên gặp nhau,
Thú vui này có khác gì cuộc đấu ở trong quả quít.
Thoạt đầu ngỡ ánh sao sáng chằng chịt.
Bỗng nghe như mưa đá lách cách vỡ ra từng mảnh.
Hàng ngang hàng dọc ngầm khớp với độ số của vòng trời,
Bên được bên thua, giành nhau về công lao chiếm đất.
Muôn việc đều như đánh cờ, cần phải tính nước đi,
Những ván xưa nay khó lòng giống nhau.
Sơn thôn cảm hứng 山村感興
虛名卅載絆塵羈，
一反江山沒是非。
殘雪墊巾奇野土，
春風晞髮大灘磯。
夢中往事攘蕉鹿，
世上浮雲任狗衣。
誰道江村生計薄？
桑麻繞屋綠初肥。
Sơn thôn cảm hứng
Hư danh táp tải bạn trần ky,
Nhất phản giang sơn một thị phi.
Tàn tuyết điện cân cơ dã thổ,
Xuân phong hy phát đại than ky.
Mộng trung vãng sự nhương tiêu lộc,
Thế thượng phù vân nhậm cẩu y.
Thuỳ đạo giang thôn sinh kế bạc,
Tang ma nhiễu ốc lục sơ phì.
Dịch nghĩa
Cái hư danh đã buộc mình vào cõi đời bụi bặm ba mươi năm,
Trở về quê cũ quên mọi chuyện thị phi ở đời.
Trùm khăn dưới tuyết tàn trên gò ngoài đồng nội,
Hong tóc trước gió xuân bên mỏm đá lớn đầu ghềnh.
Việc cũ trong mơ, dẹp đi như câu chuyện tiêu lộc,
Cuộc đời chỉ là những cảnh phù vân, mặc nó đổi thay.
Ai bảo sinh kế thôn quê đơn bạc,
Dâu gai quanh nhà màu xanh vừa đâm.
Sơn trung 山中 • Trong núi
雨餘煙樹籠籠翠，
日暮寒雲冉冉生。
睡醒不知春早晚，
深山啼到杜鵑聲。
Sơn trung
Vũ dư yên thụ lung lung thuý,
Nhật mộ hàn vân nhiễm nhiễm sinh.
Thụy tỉnh bất tri xuân tảo vãn,
Thâm sơn đề đáo đỗ quyên thanh.
Dịch nghĩa
Sau trận mưa cây toả khói xanh đầm đậm,
Trời chiều mây hồng dần dần sinh.
Tỉnh giấc không hay xuân sớm hay muộn,
Nghe tiếng chim đỗ quyên vọng từ núi sâu tới.
Tạ Băng Hồ tướng công tứ mã 謝冰壼相公賜馬
早歲才名泛不羈，
驪黃偶幸駿圖披。
長途每恨加鞭策，
空谷何心受縶維。
伯樂廄邊頻賞識，
王良範內更驅馳。
東風快踏朝天路，
希冀深懷答所知。
Tạ Băng Hồ tướng công tứ mã
Tảo tuế tài danh phiếm bất ky,
Ly, hoàng ngẫu hạnh tuấn đồ phi.
Trường đồ mỗi hận gia tiên sách,
Không cốc hà tâm thụ trấp duy.
Bá Nhạc cứu biên tần thưởng thức,
Vương Lương phạm nội cánh khu trì.
Đông phong khoái đạp triều thiên lộ,
Hy ký thâm hoài đáp sở tri.
Dịch nghĩa
Thuở trẻ, manh tính buôn thả như ngựa bất ky,
Chẳng cứ ngựa đen, ngựa vàng, may được con tuấn mã như trong tranh.
Trên đường dài, thường giận người ra roi quất,
Trong hang trống, lòng nào chịu sự ràng buộc!
Bên tàu ngựa Bá Nhạc, nhiều lần được khen ngợi,
Trong muôn kiếp Vương Lương, càng gắng sức ruổi rong.
Đạp bước nhanh trên đường chầu trời trong gió xuân,
Thấm sâu trong lòng sự mong mỏi đền ơn tri ngộ.
Tam nguyệt sơ nhất nhật hiểu khởi
已無畫燭醉裙紅，
更倚青燈照鬢蓬。
破屋吟殘紅杏雨，
清都夢醒紫薇風。
一身九竅七情內，
萬事千憂百慮中。
慌底不知寒食過，
啟窗花又折梧桐。
Tam nguyệt sơ nhất nhật hiểu khởi
Dĩ vô hoạ chúc tuý quần hồng,
Cánh ỷ thanh đăng chiếu mấn bồng.
Phá ốc ngâm tàn hồng hạnh vũ,
Thanh Đô mộng tỉnh tử vi phong.
Nhất thân cửu khiếu thất tình nội,
Vạn sự thiên ưu bách lự trung.
Hoảng để bất tri hàn thực quá,
Khải song hoa hựu chiết ngô đồng.
Dịch nghĩa
Không còn đuốc hoa để say khách quần hồng,
Phải nhờ ngọn đèn xanh để soi mái tóc bơ phờ.
Nhà rách nát, hạt mưa hồng hạnh chấm dứt giọng thơ tàn,
Chốn kinh đô, làn gió tử vi thức tỉnh giấc chiêm bao.
Một thân trong bảy tình chín khiếu,
Muôn việc trong trăm nghĩ ngàn lo.
Bời bời nghìn nỗi, chẳng hay tiết hàn thực đã qua,
Mở cửa sổ ngắm hoa lại đến bẻ một cành ngô đồng.
Những trang thơ của Nguyễn Phi Khanh luôn mang những giá trị và ý nghĩa sâu sắc được nhiều độc giả yêu thích và tìm kiếm. Với thủ pháp độc đáo, thơ ông luôn đi vào lòng người một cách nhẹ nhàng.